Aansprakelijkheidsleer is niet klaar voor zelfrijdende auto’s

Bij een aanrijding tussen twee auto's is de aansprakelijkheidsvraag vaak eenvoudig te beantwoorden. De bestuurder die zich niet aan de verkeersregels houdt, is aansprakelijk voor de schade die hij veroorzaakt. Ons aansprakelijkheidsrecht is namelijk gebouwd rond de foutvraag: de partij die een fout maakt, is aansprakelijk. Bij zelfrijdende auto's dreigt alles veel complexer te worden. Want als bestuurders niet langer hoeven te sturen, kunnen ze ook geen fout maken. Is er dan geen sprake van risicoaansprakelijkheid, net zoals een baasje aansprakelijk is voor wat zijn hond doet? Of is de fabrikant van de zelfrijdende auto aansprakelijk omdat er wel sprake moet zijn van een programmeerfout? Het zijn vragen die terecht worden gesteld.

Aansprakelijkheid bij zelfrijdende auto's

Nederland is een van de koplopers op het gebied van zelfrijdende auto's. We hebben als een van de eersten ons wegennet opengesteld. En met de Experimenteerwet zelfrijdende auto's bieden we zelfs de mogelijkheid aan wetenschappers en bedrijven om te experimenteren met auto's zonder testrijder. Niet voor niets staat Nederland op de tweede plek bij de KPMG Autonomous Vehicles Readiness Index. Ook wat de aansprakelijkheid betreft, zijn de regels vrij duidelijk – maar daarom nog niet wenselijk. Hierbij moeten we echter verschillende situaties onderscheiden.

Testrijder maakt een fout

De eerste situatie is deze waarbij een testrijder het voertuig bestuurt. Bij de huidige generatie zelfrijdende auto's is het namelijk mogelijk om de controle van de auto over te nemen. Wanneer een testrijder het voertuig bestuurt, gelden de klassieke aansprakelijkheidsregels. Dit wil zeggen dat de partij die de fout heeft gemaakt, aansprakelijk is. Wanneer de testrijder een fout heeft gemaakt, zoals een inbreuk op de verkeersregels, zal de testrijder dan ook aansprakelijk zijn voor de aangerichte schade.

Bij de huidige generatie zelfrijdende auto's is een bestuurder nog steeds noodzakelijk. De bestuurder zal steeds de controle moeten kunnen overnemen. Daarom mag van de bestuurder worden verwacht dat hij attent is, zelfs als de auto autonoom rijdt. In veel gevallen is de bestuurder dan ook aansprakelijk.

Andere weggebruiker maakt een fout

Ook een andere weggebruiker kan nog steeds een fout maken. Denk bijvoorbeeld aan een fietser die een stoplicht negeert of een spookrijder die tegen een zelfrijdende auto botst. Een zelfrijdende auto is dan wel slim, maar in het verkeer blijft er altijd een onvoorspelbaar risico aanwezig.

Hoe dan ook gelden hier de klassieke aansprakelijkheidsregels en moet er rekening worden gehouden met de foutvraag. Dit wil zeggen dat de andere weggebruiker aansprakelijk is als deze een fout heeft gemaakt. Ook de bijzondere aansprakelijkheidsregels voor fietsers en voetgangers blijven van toepassing.

Aansprakelijkheid van de producent

Het kan ook dat de zelfrijdende auto niet door een mens wordt bestuurd. Sinds de Experimenteerwet zelfrijdende auto's is het zelfs toegestaan dat auto's zonder testrijder worden getest, maar ook dan moet er op afstand iemand de controle kunnen overnemen. Het huidig wetgevend kader blijft dus belang hechten aan de menselijke bestuurder die altijd klaar moet zijn om de controle over te nemen. Desondanks is het niet onmogelijk dat een ongeval door een programmeerfout ontstaat. In de toekomst zullen zelfrijdende auto's steeds minder controle nodig hebben en zal er minder snel sprake kunnen zijn van een menselijke fout. In dit geval komen we terecht bij de productaansprakelijkheidsleer.

Volgens Europese regels is het namelijk zo dat een producent aansprakelijk is voor een gebrekkig product. Het kan hierbij gaan om de producent van de auto, maar ook om de producent van de software die de auto gebruikt. Om na te gaan of een product al dan niet gebrekkig is, houdt men onder andere rekening met de presentatie van het product, de redelijke verwachtingen en de tijdgeest. Bovendien moet het om een fabricagegebrek of ontwerpgebrek gaan. Om een beroep te kunnen doen op de productaansprakelijkheidsleer moet de privé-zaakschade wel meer dan 500 euro bedragen. Hoe dan ook zijn juristen het erover eens dat deze productaansprakelijkheidsregels niet eenvoudig toe te passen zijn op zelfrijdende auto's. Ze kunnen zelfs onwenselijk zijn. Zo is de stand van de wetenschap momenteel nog heel beperkt en zouden ontwikkelaars dit kunnen gebruiken om schadeclaims weg te wuiven.

Wanneer het over zelfrijdende auto's gaat, maakt men vaak een onderscheid tussen vijf verschillende autonomieniveaus. Soms voegt men daar ook niveau 0 aan toe. Bij niveau 0 vinden we de auto's zonder enige mate van autonomie. Hoe hoger het niveau, hoe meer autonome beslissingen de auto neemt. Bij het hoogste niveau kan de auto zelfs gevaarlijke interventies van de aanwezige bestuurder overrulen. Hoe groter de autonomie, hoe minder de aansprakelijkheid bij de bestuurder zal liggen en hoe meer dit bij de producent ligt. Deze kanalisatie van de aansprakelijkheid van de bestuurder naar de producent baart producenten zorgen. Dit kan grote gevolgen hebben voor de prijs van een zelfrijdende auto omdat de producenten dan bij de prijszetting rekening zullen houden met het risico op schadeclaims.

Andere situaties

Ten slotte zijn er nog allerlei andere mogelijkheden waarbij de aansprakelijkheidsvraag opdoemt. Denk maar aan een aanrijding met een wild dier, een ongeval met een trein of een ongeval op een parkeerterrein. Ook de wegbeheerder kan bovendien aansprakelijk zijn, bijvoorbeeld als de weg niet goed onderhouden of gevaarlijk was. En soms is ook een combinatie van factoren mogelijk, zoals een softwarefout waardoor een overstekend dier niet tijdig is opgemerkt. Het ophelderen van de situatie en alle factoren die een rol speelden, is dan ook belangrijk om de aansprakelijkheidsvraag correct te beantwoorden. Bij zelfrijdende auto's belooft dit nog moeilijker te worden.

Zelfrijdende auto's en verzekeringen

Omdat bestuurders steeds de controle over een zelfrijdende auto moeten kunnen overnemen, blijft er een grote verantwoordelijkheid liggen bij de bestuurder. Daarom blijft een goede WA-verzekering onmisbaar. Ook een cascoverzekering is nuttig. Zelfs wanneer auto's volledig zelfrijdend worden, zal een WA-verzekering nodig blijven. Volgens de huidige regels kan een autobestuurder namelijk aansprakelijk zijn zonder een fout te maken, bijvoorbeeld bij een aanrijding met een (jonge) fietser of voetganger.

Omdat het risico op een ongeval kleiner zal worden, kan de verzekeringspremie wel lager komen te liggen. Anderzijds zullen er ook nieuwe risico's ontstaan, zoals hacking van het communicatiesysteem. Mogelijk zullen de verzekeringspolissen er in de toekomst dan ook anders uitzien. Momenteel zijn er vooral nog veel vragen die moeten worden beantwoord, maar veel verzekeraars hebben hier alvast onderzoek naar verricht.

Nog veel juridisch werk aan de winkel

Er zijn nog heel wat onduidelijkheden en zowel de verzekeringen als de wetgeving zijn niet helemaal aangepast aan een realiteit met zelfrijdende auto's. De Rijksoverheid beaamt dit en geeft aan dat er in de toekomst wellicht nog veel regels zullen wijzigen. Momenteel onderzoekt de Rijksoverheid waar veranderingen of aanvullingen aan de wetgeving nodig zijn. In de tussentijd is de wetgeving voor de huidige testfase voldoende.

In een onderzoek aan de Vrije Universiteit Amsterdam werden drie potentiële oplossingen aangereikt. Men adviseerde om het productaansprakelijkheidsrecht te herzien, het verkeersaansprakelijkheidsrecht te herzien of om een verkeersverzekering te introduceren. Bij zo'n verplichte verkeersverzekering is de schuldvraag namelijk volledig irrelevant en zal de verzekeraar steeds de schade vergoeden. Hierbij zouden schadeclaims eenvoudiger af te wikkelen zijn.