Aansprakelijkheid bij het (foutief) overmaken van geld

Bij online oplichting wordt er al snel gedacht aan zaken als hacking, maar soms maakt het slachtoffer ook gewoon zelf het geld over. Vaak trachten fraudeurs daarbij het vertrouwen te winnen door een andere identiteit aan te nemen. De slagingskansen nemen namelijk toe naarmate men meer persoonsgegevens van het slachtoffer heeft, waardoor deze vorm van oplichting ook met phishing in verband kan worden gebracht. Bij het foutief overmaken van geld kan soms een andere partij zoals de bank worden aangesproken, maar dit is lang niet altijd het geval.

Persoonlijke fout bij het overmaken van geld

Wie zelf geld overmaakt naar een fout rekeningnummer, bijvoorbeeld door een typefout of door verstrooidheid, heeft weinig rechten en is afhankelijk van de medewerking van de ontvanger. Het gaat hier om een persoonlijke fout en hiervoor zijn banken nu eenmaal niet verantwoordelijk. De kans op zo'n foutje is niet zo groot omdat er al maatregelen getroffen zijn om ze te voorkomen. Zo heeft een IBAN-nummer een controlecijfer waardoor foutieve betalingen niet zo snel voorkomen.

Exhibitieplicht van de bank

Wanneer een fout toch zou gebeuren, blijft het wel mogelijk om actie te ondernemen. Men dient daarvoor contact op te nemen met de eigen bank. Vervolgens kan de bank contact opnemen met de bank van de ontvanger, waarna deze de ontvanger vraagt om het geld vrijwillig terug te geven. Wanneer de ontvanger dit niet vrijwillig doet, kan de bank de contactgegevens van de ontvanger doorgeven zodat er juridische stappen kunnen worden gezet. Als de bank dit niet doet, kan de bank ook voor de rechter worden gedaagd om daartoe te worden gedwongen. De bank heeft namelijk een exhibitieplicht en moet de gegevens doorgeven als men daar een rechtmatig belang voor heeft. Wanneer de bank niet aan de exhibitieplicht voldoet en de schade hierdoor groter wordt, bijvoorbeeld omdat het de ontvanger de nodige tijd gaf om het geld op te maken, kan de bank daarvoor aansprakelijk worden gesteld. Daarom zal de bank wellicht meewerken bij dergelijke verzoeken.

Het is wel zo dat de exhibitieplicht zich in principe beperkt tot de eerste ontvanger. Als deze ontvanger het geld opnieuw overmaakt naar een volgende ontvanger, is de bank niet zomaar verplicht om ook de gegevens van die volgende ontvanger over te maken. Tegenover deze laatste ontvanger heeft men namelijk niet automatisch een vorderingsrecht omdat deze het geld rechtmatig kan hebben ontvangen.

Terugbetalen van een onverschuldigde betaling

Het gaat hier om een zogenaamde onverschuldigde betaling, een betaling zonder dat daarvoor een rechtsgrond bestaat. Bij zo'n onverschuldigde betaling heeft de ontvanger de verplichting om de geldsom terug te betalen. Bovendien moet de ontvanger ook de wettelijke rente betalen als hij dit niet terugbetaalt. Daarom heeft men steeds een vordering op de daadwerkelijke ontvanger en is deze verplicht om het geld terug te geven.

Snel actie ondernemen

Het is belangrijk om zo snel mogelijk actie te ondernemen zodat het geld nog niet is opgemaakt. Het belang daarvan mag niet worden onderschat, zoals blijkt uit een rechtszaak die voor de Rechtbank Amsterdam verscheen (ECLI:NL:RBAMS:2018:1601). Bij deze zaak had een man per vergissing 72.019,99 euro naar een foutief rekeningnummer overgeboekt in plaats van naar zijn eigen spaarrekening. De ontvanger had het aan zijn zoon overgemaakt die het op zijn beurt weer naar drie andere rekeningen had overgemaakt. De rechter oordeelde dat de vader en de zoon het geld terug dienden te betalen, maar het geld was toen reeds verbrast. De man trachtte daarop om het geld bij de banken terug te halen, maar kwam van een koude kermis thuis.

Foutief geld overgemaakt door een fout van de bank

Het komt niet zo vaak voor, maar het zou ook kunnen dat er foutief geld wordt overgemaakt door een fout in de systemen van de bank. De bank moet ervoor zorgen dat hun systemen goed werken en moet in het andere geval de schade vergoeden. De algemene bankvoorwaarden geven wel aan dat de klant zo snel mogelijk moet reclameren, zodat de schade beperkt blijft. Lees: zodat het geld door de ontvanger nog niet is opgemaakt.

De bank zal de foutieve overboeking herstellen, het bedrag bij de ontvanger terugvorderen en het vervolgens aan de juiste ontvanger overmaken. De schade die daarbij ontstaat, moet de bank vergoeden. Denk bijvoorbeeld aan schadevergoedingen omdat de werkelijke ontvanger het bedrag niet tijdig heeft ontvangen. Als de bank onvoldoende snel actie onderneemt, is het mogelijk om de klacht voor te leggen aan het Kifid.

Foutief geld overgemaakt en slachtoffer van oplichting

Het internet heeft bankieren niet alleen eenvoudiger gemaakt, maar ook gevaarlijker. Online oplichters trachten wel vaker iemand geld over te laten maken door zichzelf als iemand anders voor te doen. Bij particulieren doen ze zich vaak voor als een vriend of een familielid, bijvoorbeeld door hun account na te maken. Vervolgens vragen ze om geld voor een noodgeval. Of ze beweren een buitenlandse notaris te zijn die men nog even moet betalen alvorens men de miljoenenerfenis van hun ongelukkig omgekomen en vergeten achternichtje van Nigeriaanse hoogaartsvoorstamoudbetovergrootmoederszijde krijgt.

Aansprakelijkheid van een oplichter

In deze gevallen moet de oplichter natuurlijk het geld terugbetalen, maar dit gebeurt zelden. Vaak is het zelfs moeilijk of onmogelijk om de identiteit van de oplichters te achterhalen en is het geld al lang verdwenen. De bank kan men ook hier niks maken omdat er een persoonlijke fout is gemaakt en het slachtoffer vrijwillig geld heeft overgemaakt. Echter, in theorie zou het ook kunnen dat een bank weet heeft van frauduleuze praktijken en dat het betalingen naar een bepaald rekeningnummer zou moeten tegenhouden. Wanneer het dit niet doet, zou de bank wel eens aansprakelijk kunnen zijn. Er zijn echter nog geen zaken geweest waarbij zo werd geoordeeld.

Aansprakelijkheid van een derde

Enkel in uitzonderlijke gevallen is het mogelijk om een derde aansprakelijk te stellen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij CEO-fraude, een praktijk waarbij men zich voordoet als de CEO van een ander bedrijf. Op deze manier tracht men alle toekomstige betalingen naar een nieuw rekeningnummer te laten uitvoeren. Soms zal men hiervoor de mailbox van een ander bedrijf hacken en dan kan dat bedrijf mogelijk aansprakelijk zijn voor de schade als ze zelf onvoldoende beveiliging hebben voorzien. Hierrond is maar weinig rechtspraak beschikbaar. Hoe dan ook blijft het belangrijk om een mail te verifiëren en om niet zomaar meteen rekeningnummers aan te passen. Hierdoor is er al snel sprake van een persoonlijke fout.

Foutieve betaling is niet bevrijdend

Bij het uitvoeren van een foutieve betaling, bijvoorbeeld bij het voldoen van een openstaande factuur naar een foutief rekeningnummer, is men niet bevrijd. Het gaat namelijk om een zogenaamde draagschuld. Zo'n draagschuld kan het best vergeleken worden met de verplichting om een zak geld bij de schuldeiser af te leveren. Als men dit geld op een verkeerd adres aflevert of onderweg beroofd wordt, is men niet ontslagen van zijn verplichting. Zo gaat het ook wanneer het geld naar een foutief rekeningnummer wordt overgemaakt en zelfs wanneer dit het gevolg is van CEO-fraude.

Hierop is wel een uitzondering mogelijk wanneer de betaler te goeder trouw is en op een redelijke grond dacht aan de schuldeiser te betalen. Bij CEO-fraude kan hieraan zijn voldaan, maar dit moet geval per geval bekeken worden. Zo kan worden verwacht dat er een belletje gaat rinkelen bij taalfouten, een mailadres dat duidelijk niet van de leverancier is of het gebruik van een gewijzigd sjabloon. Bij grote bedragen mag men bovendien verwachten dat men eerst even telefonisch het een en ander verifieert. Men zal zich dus niet al te snel op deze uitzonderingsgrond kunnen beroepen, maar het komt wel degelijk voor.

Dit laatste bewijst een zaak die voor het Gerechtshof ‘s-Hertogenbosch verscheen (ECLI:NL:GHSHE:2018:4531). Bij deze zaak had het slachtoffer kozijnen laten leveren en later een factuur van een oplichter ontvangen. Deze valse factuur kwam in de originele enveloppe. Uiteindelijk bleek dat de oplichter de facturen uit een brievenbus hengelde en namaakte, maar dan met een ander rekeningnummer. Dit was uiterst goed nagemaakt en het slachtoffer wist natuurlijk niet wat het echte rekeningnummer van de leverancier is, waardoor de rechter vond dat het slachtoffer bevrijdend heeft betaald. Hij hoefde de leverancier dus niet nogmaals te betalen. Deze uitspraak onderstreept hoe belangrijk het voor ondernemers is om vooraf al even het juiste rekeningnummer kenbaar te maken, bijvoorbeeld bij de offerte of in een mail.