)
Aansprakelijkheid voor de eikenprocessierups
De eikenprocessierups blijft om zich heen grijpen en veroorzaakt steeds vaker overlast. Daarom is het goed om te weten wat er van de boomeigenaar wordt verwacht, want hij kan aansprakelijk zijn voor de schade die de eikenprocessierups veroorzaakt. Wij leggen uit wat er van een boomeigenaar wordt verwacht en waarom het zo belangrijk is om tijdig actie te ondernemen.
De eikenprocessierups: een kleine rups met een groot risico
De eikenprocessierups is de rups van de eikenprocessievlinder. De volwassen vlinder leeft een vrij onopvallend bestaan, maar de rupsen veroorzaken vaak overlast. De eikenprocessierups maakt een nest om te schuilen voor natuurlijke vijanden, zoals vogels, bidsprinkhanen en roofkevers. Andere natuurlijke vijanden van de eikenprocessierups zijn onder meer de koolmees, de koekoek, de grootoorvleermuis en de kale bosmier. Het nest helpt daarnaast om de temperatuur te reguleren. Eenmaal de rupsen hun laatste stadium hebben bereikt, vliegen ze als vlinders het nest uit.
Voorkomen van de eikenprocessierups in Nederland
De eik is de voedselbron bij uitstek van de eikenprocessierups. De eik is in Nederland een veelvoorkomende boomsoort en vervult een belangrijke rol in het ecosysteem. Daarom is het preventief kappen van eiken geen oplossing. Het is niet mogelijk om te zeggen hoeveel eiken er in Nederland staan, maar de dominantie van het geslacht eik is in ieder geval duidelijk. Het gaat om miljoenen bomen. De voorkeur van de eikenprocessierups gaat uit naar de zomereik, maar ook op onder meer de Hongaarse eik en de moseik komen er vaak nesten voor. Bij een hogere plaagdruk worden ook de moeraseik, de Amerikaanse eik, de steeneik en de zuileik aangetast.
De eikenprocessierups kan gedurende alle levensfasen van de eik voorkomen. In de praktijk lijkt het er wel op dat bomen die vol in de zon staan en die een sterke verlengingsgroei hebben de voorkeur genieten. In bossen zijn de nesten vaak hoger te vinden, dichter bij de zon. Hierdoor veroorzaken de rupsen in bossen minder snel overlast, hoewel overlast ook daar niet uit te sluiten valt.
Vooral tijdens de zomermaanden ervaren veel mensen hinder van de eikenprocessierups, met name in de periode van begin juni tot half augustus. Dat heeft te maken met de periode waarin de rups actief is, zoals hieronder is weergegeven. Deze perioden overlappen elkaar enigszins.
| Periode | Levensfase | Mate van overlast |
|---|---|---|
| Begin oktober tot half april | Eitjes | Beperkt |
| Begin april tot half mei | Jonge rupsen | Beperkt |
| Begin juni tot half juli | Rupsen met brandharen | Hoog |
| Begin juli tot half augustus | Poppende rupsen | Hoog |
| Eind juli tot eind september | Vlinders | Gemiddeld |
| Augustus en september | Recent gelegde eitjes | Gemiddeld |
Gevaar van de eikenprocessierups
Het grote gevaar van de eikenprocessierups schuilt in de kleine brandharen. Elke rups heeft maar liefst 700.000 van dergelijke brandharen en vervelt een aantal keer. Het gevolg is dat ook de nesten, met inbegrip van de oude nesten, gevuld zijn met brandharen. Tot wel acht jaar lang kunnen deze brandharen hinder veroorzaken. Houd er rekening mee dat de rupsen niet alleen in hun nest te vinden zijn. Vooral overdag vertoeven ze er vaak. ’s Nachts verlaten ze het nest en eten ze van de bladeren van de boom. Net na een vervelling hebben ze reuzehonger en kunnen ze ook overdag buiten het nest op zoek zijn naar voedsel.
De brandharen meten gemiddeld 0,1 tot 0,3 millimeter en hebben aan beide zijden een scherpe punt. De brandharen zijn niet de witte haren die zichtbaar op de rups aanwezig zijn. Ze zijn namelijk zo klein dat ze met het blote oog niet zichtbaar zijn. Het verklaart meteen ook waarom deze lichte haren tot honderden meters ver kunnen waaien. Als ze bijvoorbeeld op auto’s of in kleding terechtkomen, kunnen ze zelfs nog verder verspreiden. Of een gebied besmet is met brandharen is enkel in een laboratorium te bepalen.
De brandharen van de eikenprocessierups zijn hun verdedigingsmechanisme. Als de rups wordt bedreigd, worden de brandharen afgeschoten. De brandharen ontwikkelen zich vanaf het derde larvestadium en blijven tot en met het zesde stadium aanwezig. Bij elke vervelling worden de circa 700.000 brandharen vernieuwd. Elke rups produceert met andere woorden ongeveer 2,1 miljoen brandharen. In deze brandharen zit de gifstof thaumetopoeine. Dat is een lichaamsvreemd eiwit. Als het in contact komt met het lichaam, reageert het lichaam door histamine aan te maken. Dit veroorzaakt gezondheidsklachten. De stof in de brandharen is een zogeheten antigeen: op zichzelf is het niet giftig, maar het afweersysteem reageert er heel heftig op.
Gezondheidsklachten door de eikenprocessierups
Bij contact met de brandharen kunnen er allerlei gezondheidsklachten optreden. Na ongeveer vier tot acht uur treden er vaak huidklachten op, zoals een branderige pijn, jeuk, bultjes of blaasjes, rode huid en infecties. Ook oogklachten komen voor. Dit gaat van een branderige pijn en roodheid tot irritaties, zwellingen en ontstekingen.
Verder ervaart men soms neus-, keel- en luchtwegklachten. Vaak is dit onschuldig, zoals een loopneus of een kriebel in de keel. Slikproblemen en kortademigheid komen echter ook voor. Sommige mensen reageren erg sterk op de brandharen en krijgen last van koorts, duizeligheid en braken. De klachten verschillen per persoon. Ook de snelheid waarmee klachten ontwikkelen, kan soms sterk verschillen.
Handelen na klachten door de eikenprocessierups
Bij het optreden van klachten is het belangrijk om de huid en de ogen goed te spoelen met lauw water. Brandharen op de huid kunnen met plakband worden verwijderd. Het is bovenal belangrijk om niet te wrijven of te krabben. De klachten gaan over het algemeen binnen twee weken vanzelf over. In de volgende gevallen is het belangrijk om direct de huisarts te bellen:
De oogklachten worden niet beter na het spoelen
De lippen worden steeds dikker
De tong wordt steeds dikker
Er is sprake van een benauwd gevoel
De oogleden worden steeds dikker
Het gaat in veel gevallen om een allergische reactie. In uitzonderlijke gevallen kan er dan een anafylactische shock optreden. Dit is een acute levensbedreigende situatie. Gelukkig blijft het in de meeste gevallen beperkt tot lichtere klachten.
Over het algemeen lopen mensen met astmatische klachten en kinderen een verhoogd risico op ernstige gezondheidsklachten. Ook mensen die eerder contact met de brandharen hebben gehad, ervaren over het algemeen ernstigere klachten wanneer ze er opnieuw aan worden blootgesteld.
Aansprakelijkheid voor de eikenprocessierups
De eikenprocessierups kan veel overlast veroorzaken. Niet alleen voor mensen, maar ook voor vee en huisdieren. Bij schade wordt al eens getracht om de eigenaar van de boom aansprakelijk te stellen. Dergelijke schadeclaims zullen niet altijd slagen. Dat komt omdat de eigenaar niet per se aansprakelijk is als hij voldoende heeft gedaan om het risico op hinder en schade te voorkomen. Wat voldoende is, is afhankelijk van de concrete omstandigheden.
Zorgplicht voor de eigenaar van een eik
De eikenprocessierups is een wild dier en heeft geen eigenaar. Niemand kan het controleren en daarom geldt in beginsel dat niemand aansprakelijk is voor schade die door de eikenprocessierups is aangericht. Dat wil echter niet zeggen dat de eigenaar van de boom mag stilzitten. Als een eigenaar merkt dat een eik is aangetast, dient hij minstens te waarschuwen voor het gevaar. Dat doet hij door bijvoorbeeld borden en/of linten te plaatsen. Als er een ernstig gevaar is, moet de eigenaar de eikenprocessierups ook bestrijden. Dat is bijvoorbeeld het geval als er onder de boom een speeltuin is.
Een uitzondering is er wanneer er een event wordt georganiseerd. Dan mogen de gasten erop vertrouwen dat ze geen risico lopen. Hetzelfde geldt als er bijvoorbeeld een contract is voor de verhuur van een kampeerplek. In dergelijke gevallen moet de eigenaar van de boom de rups actief bestrijden.
In de andere gevallen moet er steeds een afweging worden gemaakt: heeft de eigenaar al dan niet voldoende zorgvuldig gehandeld om schade of letsels te voorkomen? Dit is een feitenkwestie. Enkel als de eigenaar niet voldoende heeft gedaan, zal hij aansprakelijk zijn. Hij is met andere woorden niet automatisch aansprakelijk voor alle schade door de eikenprocessierups. Naarmate de eigenaar actiever handelt op het gebied van het beheersen van de eikenprocessierups neemt de kans op een succesvolle schadeclaim af.
Schadevergoeding bij schade door de eikenprocessierups
Als iemand een schadevergoeding wil bekomen, zal hij een beroep doen op artikel 6:162 BW. Dit artikel regelt de aansprakelijkheid op basis van de onrechtmatige daad. Dat wil zeggen dat er de eigenaar van de eik iets moet te verwijten vallen. In de praktijk hanteert men bij schade door de eikenprocessierups de zogeheten kelderluikcriteria.
Daarbij houdt de rechtspraak er rekening mee dat veel mensen nog niet voldoende bedacht zijn op de eikenprocessierups. Daarom is het belangrijk dat de boomeigenaar het publiek er bedachtzaam op maakt, bijvoorbeeld door te waarschuwen met een waarschuwingsbord. Naarmate de kans op ongevallen stijgt, moet hij duidelijker en duidelijker waarschuwen. Of eventueel zelfs bestrijden.
Ook houdt de rechtspraak er rekening mee dat bepaalde maatregelen, zoals het waarschuwen, weinig inspanningen vergen. Daarom mag dit al snel van de eigenaar worden verlangd. Het actief verwijderen van nesten is voor bos- en natuureigenaren dan weer een grote kost. Daarom zal de rechter dit minder snel verlangen. Een gemeente heeft een ruimer budget en van de gemeente mag daarom meer worden verwacht. Ook als het risico groter is, bijvoorbeeld omdat er veel bewoning in de buurt is of omdat er een speelterrein is, mogen er meer inspanningen worden verwacht.
Beheren en bestrijden van de eikenprocessierups
In Nederland wordt overlast door de eikenprocessierups op diverse manieren aangepakt. Een grote verantwoordelijkheid ligt bij de eigenaar van de boom. Hij dient de nodige afwegingen te maken en na te gaan of er wordt overgegaan tot het waarschuwen, tot het bestrijden of tot preventieve acties. Soms kan beheren ook volstaan. Dat wil zeggen dat de leefomgeving minder aantrekkelijk wordt gemaakt, zodat het aantal eikenprocessierupsen in de omgeving afneemt.
Bij bestrijden gaat het erom dat de rupsen zelf worden vernietigd. Dat kan gebeuren voordat ze brandharen hebben (preventieve bestrijding) of wanneer ze wel al brandharen hebben (curatieve bestrijding). Bij de curatieve bestrijding worden de reeds gevormde brandharen ook onschadelijk gemaakt.
Er zijn verschillende middelen beschikbaar die kunnen worden gebruikt voor de bestrijding van de eikenprocessierups. Deze middelen moeten aan allerlei regels voldoen. Daarbij zijn onder meer het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) betrokken. De gebruikte middelen mogen bovendien niet schadelijk zijn voor beschermde dieren en planten. Voorbeelden van toegestane bestrijdingsmiddelen zijn:
Het gebruik van nematoden, insectparasieten die ervoor zorgen dat de rupsen een darminfectie krijgen en na vijf tot tien dagen sterven.
Biologische bacteriepreparaten die worden aangebracht op de bladeren van de eik.
Het opzuigen van de nesten en het verzamelde materiaal vernietigen.
Het wegplukken van nesten en het verzamelde materiaal vernietigen.
In het buitenland bestaan er nog andere methoden om de processierups te bestrijden, zoals de eco-piège. Bij deze methode wordt er een rupsenval geplaatst. Dit werkt goed tegen de dennenprocessierups die in Frankrijk voorkomt, maar niet zo goed tegen de eikenprocessierups die in Nederland voorkomt. Dat blijkt uit eerdere testen. Andere methoden, zoals vernietiging met vloeibare stikstof, zijn nog niet (voldoende) getest in Nederland.
Stappenplan bij brandharen of nesten van de eikenprocessierups
Als er in de tuin of in een boom brandharen of nesten worden aangetroffen, is het belangrijk om gepast actie te ondernemen. Begin in de eerste plaats met het afzetten van het besmette gebied en/of het waarschuwen van voorbijgangers. Daarnaast kunnen preventieve en curatieve acties nodig zijn.
Besmet gebied afzetten
Begin altijd eerst met de besmette zone af te bakenen. De algemene regel is dat er rond een besmette boom een straal ter hoogte van de boom moet worden afgebakend. Bij een boom van twaalf meter is deze zone met andere woorden een straal van twaalf meter rond de boom. Dit is uiteraard slechts een indicatie. Maai het gras binnen deze zone niet, laat honden er niet uit en loop er absoluut niet met blote voeten of met een korte broek. Het is niet per se nodig om het gebied fysiek af te bakenen. Het plaatsen van waarschuwingsborden kan volstaan. Bel aan bij de buren als ook hun tuin gevaar loopt. Het is bovendien aan te raden om de gemeente op de hoogte te brengen.
Preventieve maatregelen treffen
Spoel tuinmeubilair goed af en haal het naar binnen, zodat er geen brandharen op terechtkomen. Het is ook belangrijk om te voorkomen dat de brandharen naar binnen komen. Houd de ramen dus gesloten. Laat verder geen speelgoed buiten liggen en dek bijvoorbeeld de trampoline af. Als de brandharen op de tuinkussens zitten, zijn ze relatief goed weg te halen met een kledingroller. Bij voorkeur wordt het gewassen op minstens 60°C.
Het nest van de eikenprocessierups bestrijden
Als er gevaar dreigt, moet het nest worden bestreden. Deze verantwoordelijkheid ligt bij de boomeigenaar. Breng de eigenaar van de boom op de hoogte van het nest, zodat hij actie kan ondernemen. Als je niet weet wie de eigenaar van de boom is, neem je contact op met de gemeente. Als je zelf de eigenaar van een besmette eik bent, ben je wettelijk verplicht om het nest te verwijderen als er letsels te verwachten zijn of als er al letsels zijn opgetreden. Zeker bij situaties met een verhoogd gevaar, bijvoorbeeld in een woongebied, is het belangrijk om het nest te laten verwijderen. Daarvoor doe je een beroep op professionele bestrijders. Het kan soms even duren voordat de bestrijders ter plaatse kunnen komen. In de tussentijd heb je als eigenaar een voorlichtingsplicht. Je dient voldoende te waarschuwen voor de gevaren van de aanwezigheid van de eikenprocessierups.
Spoelen met water
Door de rupsen en het nest te verwijderen, is de bron van de brandharen verdwenen. De brandharen die reeds in de omgeving zijn terechtgekomen, blijven echter aanwezig. Na verloop van tijd trekken de brandharen gelukkig in de bodem. Dit proces kan worden versneld door het besmette gebied regelmatig met water te besproeien. Daarmee zijn de brandharen nog niet verdwenen of biologisch afgebroken, maar ze zullen wel minder snel in de lucht terechtkomen. Over het algemeen zal het aangetaste gebied gedurende een jaar grotendeels onbruikbaar blijven. Gedurende deze periode is het belangrijk om voorzichtig te zijn. Eventueel kan er een afdekzeil over de bodem worden gelegd.
De situatie monitoren
Het kan soms dat er na een bestrijding in hetzelfde jaar opnieuw rupsen en/of nesten in de boom komen. Dat kan verschillende oorzaken hebben. Zo kan het dat niet alle rupsen zijn verwijderd. Ze zijn namelijk niet altijd even goed zichtbaar. Ook kan het dat rupsen uit een omliggende boom overgewaaid zijn of dat er rupsen in een verlengde diapauze in de grond zaten en na de bestrijding opnieuw in de boom zijn geklommen. Volg de situatie daarom op en schakel indien nodig het bestrijdingsbedrijf opnieuw in.
Veelgestelde vragen over de aansprakelijkheid voor de eikenprocessierups
De eikenprocessierups zorgt steeds vaker voor hinder. Vooral tijdens de zomermaanden worden veel Nederlanders door deze harige rups geteisterd. Dat mensen hierover vragen hebben, is logisch. In de onderstaande FAQ over de (aansprakelijkheid voor de) eikenprocessierups zijn een aantal veelgestelde vragen beantwoord.
In auto’s zit er een filterpakket. Volstaat dit om de brandharen buiten te houden?
Nee, dit filterpakket is niet voldoende om de brandharen buiten te houden. Daarom is het belangrijk om in een besmet gebied het ventilatiegebruik te beperken. Bovendien kunnen de brandharen nog steeds via bijvoorbeeld kleding in de auto terechtkomen.
Hoe kan ik een nest van een eikenprocessierups herkennen?
Eikenprocessierupsen maken hun nest meestal pas vanaf de tweede helft van mei en dit in bomen van het geslacht eik. Deze nesten kunnen zich bevinden onder de takken, onder de takaanhechtingen van de boom, op de stam en op de stamvoet. Kenmerkend aan het nest van een eikenprocessierups is dat de spinsels aan de buitenzijde lijken op een witte nylonkous. Als een nest in de twijgen van een den te vinden is, vaak ter hoogte van de buitenzijde van de kroon, gaat het om een nest van de dennenprocessierups en niet om een nest van de eikenprocessierups.
Hoeveel kost het om een nest eikenprocessierupsen te verwijderen?
Dat is afhankelijk van meerdere factoren, zoals het aantal nesten in een boom, de positie van de nesten in een boom, de bereikbaarheid van de boom en dergelijke meer. Hierdoor kunnen de prijzen sterk verschillen. Gemiddeld genomen betaal je 50 tot 250 euro per boom.
Beschermt een mondkapje tegen luchtwegklachten door de eikenprocessierups?
Ja, maar daarvoor is een mondkapje met filter P3 nodig. De andere mondkapjes beschermen onvoldoende. Dergelijke P3-mondkapjes bieden de beste bescherming en worden ook gebruikt tegen onder meer fijnstof. Voor een optimale bescherming is een volgelaatsmasker aan te raden. Na verloop van tijd kunnen dergelijke maskers verzadigd zijn. De filter of het mondkapje is dan te vervangen.
Wie moet de kosten voor het verwijderen van een nest eikenprocessierupsen betalen?
De kosten voor het preventief behandelen en het verwijderen van rupsen en nesten zijn steeds voor de opdrachtgever. Soms zal het mogelijk zijn om de kosten op de eigenaar te verhalen, bijvoorbeeld als er een speelveld onder de eikenbomen ligt. Dan mag er van de boomeigenaar worden verwacht dat hij het nest laat verwijderen en moet hij ook voor de kosten opdraaien.
Waar komt de eikenprocessierups voor?
De eikenprocessierups komt nagenoeg overal in Nederland voor. Alleen de eilanden lijken nog gespaard te blijven van de eikenprocessierups. Daar komt echter de bastaardsatijnrups voor. Ook deze rupsen hebben brandharen die voor gezondheidsklachten kunnen zorgen. Buiten Nederland komt de eikenprocessierups ook voor in Frankrijk, Lombardije, Spanje, België, Oostenrijk en Zuid-Duitsland. Het is met andere woorden niet alleen een Nederlands probleem.
Helpen feromoonvallen tegen de eikenprocessierups?
Feromoonvallen worden niet gebruikt om de eikenprocessierups te bestrijden. Wel worden ze gebruikt als monitoringvallen. Op basis van deze feromoonvallen kan men te weten komen hoeveel vlinders er in de regio actief zijn. Op basis daarvan kan het beheerbeleid vervolgens worden bijgestuurd.
Mogen groenten en fruit uit een besmet gebied nog worden gegeten?
Nee, het is af te raden om groenten en fruit uit een besmet gebied te eten. Het oogsten en wassen van de groenten kan gezondheidsproblemen opleveren. De brandharen kunnen ook binnendringen, met name bij fruit met een zachte schil. Het gaat dan bijvoorbeeld om frambozen en aardbeien.